Hưng Yên – mảnh đất địa linh nhân kiệt, giàu truyền thống văn hóa lịch sử, không chỉ gắn liền với câu ca được lưu truyền từ bao đời: “Thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến” mà còn nổi tiếng với những vườn nhãn lồng sai trĩu quả, từng được tôn vinh là “vương giả chi quả” (nhãn tiến vua). Thiên nhiên đã ưu ái ban tặng cho vùng đất và con người nơi đây khí hậu và thổ nhưỡng thích hợp để tạo nên thứ đặc sản ngon và quý mà hiếm nơi nào sánh được. Ngoài nhãn tiến vua còn có một báu vật thứ hai, được ví như “hạt ngọc vàng” giữa mùa hạ, đó là vải trứng, khiến ai đã một lần nếm thử đều khó có thể thể quên được hương vị đặc biệt của nó. Cũng bởi thế mà sau khi thưởng thức trái vải độc lạ, đồng chí Trương Hòa Bình, khi còn là Ủy viên Bộ Chính trị, Phó Thủ tướng Chính Phủ, đã dâng trào cảm xúc, sáng tác bài thơ gồm 5 khổ, trong đó có những câu đầy xúc động, ca ngợi giống vải quý như một phần linh khí của dân tộc.

      “Ngàn sau di sản còn lưu lại

   Vải Tổ trời cho hạt Ngọc vàng

   Vải trứng Hưng Yên tròn mọng nước

    Rồng Tiên huyền thoại lộc trời ban”.

Người có công phát hiện và đặt tên cho giống vải quý hiếm – một hành trình đáng trân trọng

Được xem là một trong những giống vải quý hiếm và đặc sắc nhất trên thị trường hiện nay nhưng không phải ai cũng biết về nguồn gốc, lại lịch của nó. Và, hành trình khám phá, đặt tên và bảo tồn giống vải này là cả một câu chuyện rất đáng trân trọng. Là người con của mảnh đất Phù Cừ – Hưng Yên, tôi vô cùng tự hào khi biết rằng chính quê hương mình đang lưu giữ vườn vải Tổ lớn nhất tỉnh, tọa lạc trong khuôn viên của gia đình ông Nguyễn Văn Vì tại xã Phan Sào Nam, huyện Phù Cừ. Ông đã vinh dự được tỉnh tin tưởng giao nhiệm vụ quản lý, trông coi, chăm sóc và bảo tồn cây vải Tổ như một “bảo tàng sống”, thu hút nhiều khách đến tham quan và chiêm ngưỡng hiện nay. Song, người có công phát hiện ra giống vải đặc biệt này và dày công đưa nó lên ngôi để mọi người biết đến là ông Nguyễn Văn Phóng – nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Hưng Yên. Khi đó, ông đang giữ cương vị Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. Với tâm huyết của người làm nông nghiệp và tầm nhìn chiến lược, ông cùng các cộng sự đã khởi đầu một hành trình đầy ý nghĩa trong việc bảo tồn, nhân rộng và lan tỏa giống vải quý này đến với đông đảo người dân trong và ngoài tỉnh.

Bằng giọng kể chân thành và đầy tâm huyết của mình, ông Nguyễn Văn Phóng đã đưa người nghe trở về những ngày đầu phát hiện ra giống vải quý hiếm này. Như một cái duyên trời cho, vào năm 2011, khi đang là Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Hưng Yên, ông đã về xã Đa Lộc thuộc huyện Ân Thi thăm đồng. Với phong cách thân thiện, gần gũi với bà con, ông được một bác nông dân kể rằng ở làng mình và làng bên có mấy cây vải quả rất, to đến mức mà người dân sợ không dám ăn, cũng chẳng dám mua vì họ sợ bị phun kích thích. Câu chuyện tưởng chừng giản đơn ấy đã đánh thức trí tò mò của người người lãnh đạo muốn tìm hiểu về loại cây và thứ quả “bất thường” đó. Ông lập tức hỏi: “Thế nó ở đâu, nhà ai? Đưa tôi đi xem ngay”. Mọi người đưa ông đến nhà anh Hiểu ở thôn Bình Nguyên, xã Đa Lộc. Sau khi nghe chủ nhà trình bày hết, ông hỏi “Cây vải tổ đó còn không, cây ông bà có không?”. Anh Hiểu bảo có còn, ở nhà ông Vì thôn Ba Đông xã Phan Sào Nam huyện Phù Cừ. Ông tức tốc sang ngay. Đến nơi, ông đã nhìn thấy cây vải tổ sừng sững ngay giữa vườn nhà ông Vì, một cây cổ thụ bề thế có tuổi đời 150 năm. Cảm xúc vỡ òa, ông mừng đến rơi nước mắt: “Đây đúng là cây vải tổ thật rồi!” – ông thốt lên như tìm được báu vật. Ông Vì còn cho biết thêm nguồn gốc của cây vải tổ này là cụ Ngự trong họ đi ăn giỗ trong Hưng Yên và được ông trưởng họ biếu một cây vải quý. Cụ rất mừng và mang về nhà trồng, chăm sóc cẩn thận. Đây là cây được trồng bằng hạt, chứ không phải là cành chiết ghép. Điều này đã khẳng định cây vải tổ này là cây thuần chủng.

Để hiểu rõ hơn về đặc điểm sinh học của cây, ông Phóng đã hỏi kĩ ông Vì và ông Hiểu và thật sự rất mừng khi nghe hai chủ nhân cho biết những đặc tính vượt trội của giống vải quý này. Đó là quả rất to, chỉ từ 16 đến 18 quả đã được một cân rồi. Khi chín, vỏ mỏng và màu sắc đỏ tươi bắt mắt. Bóc ra, cùi rất dầy, có màu trắng đục như ngọc trai, mướt mịn, và không bị chảy nước nhớp nháp ra tay. Cắn một miếng đã cảm nhận được vị giòn, ngọt lịm nơi đầu lưỡi, hạt nhỏ xíu, một mùi hương toả ra thơm mát, cách mấy mét vẫn còn ngửi thấy. Quá đỗi vui mừng và tự hào, ông Phóng bắt đầu suy nghĩ để đặt một cái tên cho phù hợp với những đặc tính của giống vải quý này. Ông đã có một sự so sánh và liên tưởng rất thực tế: quả vải to hơn cả quả trứng gà, có quả ngang ngửa với quả trứng vịt, vỏ mỏng và nhẵn; khi bóc ra thì lộ ngay lớp cùi giống như lòng trắng trứng. Dựa vào những đặc tính vượt trội đó, ông đã quyết định đặt tên là vải trứng Hưng Yên. Một cái tên giản dị, mộc mạc, gắn liền với đặc điểm nổi bật của quả vải và mang đậm dấu ấn quê hương. Kể từ đó, cái tên “vải trứng Hưng Yên” đã được nhiều người trong và ngoài tỉnh biết đến, trở thành một thương hiệu của vùng đất nhãn lồng.

Nhằm xác minh xem đây có đúng là cây vải tổ hay không, Sở Nông nghiệp tỉnh đã phối hợp với Trung tâm Di truyền Tài nguyên Thực vật thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam tiến hành đánh giá kỹ lưỡng các tính trạng sinh học về lá, hoa, đặc biệt là quả. Kết quả cho thấy rằng cây có những đặc điểm hoàn toàn khác biệt so với các giống vải hiện đang được trồng phổ biến tại Việt Nam. Cái khác biệt rõ rệt nhất là bản lá mỏng, quả to vượt trội, thời gian chín sớm, có gai gần sát cuống, màu sắc rất tươi và giữ được lâu hơn. Đặc biệt là hương thơm và mùi vị khác hẳn so với các giống vải thiều hay vải lai chín sớm. Một yếu tố quan trọng nữa là cây vải được trồng bằng hạt. Đó là những căn cứ khoa học để Sở Nông nghiệp trình bày với UBND tỉnh ban hành quyết định công nhận cây vải này là cây vải tổ – giống vải trứng Hưng Yên. Như vậy, trải qua các vòng kiểm định khắt khe với đầy đủ các chứng cứ thuyết phục, ngày 22/7/2020, UBND tỉnh Hưng Yên đã ban hành Quyết định số 1689 – QĐ/UBND công nhận cây vải trứng Hưng Yên đang được trồng, chăm sóc và lưu giữ tại hộ gia đình ông Nguyễn Văn Vì (cháu nội cụ Nguyễn Văn Diệm đã mất), thôn Ba Đông, xã Phan Sào Nam, huyện Phù Cừ là cây vải tổ của giống vải trứng Hưng Yên. UBND tỉnh cũng giao cho Sở Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn, NBND huyện Phù Cừ và các Sở, ban ngành, đơn vị liên quan, có trách nhiệm áp dụng các biện pháp nhằm lưu giữ, bảo tồn cây vải Tổ quý hiếm này. Kể từ đó, vải trứng Hưng Yên đã trở thành cái tên được nhiều người biết đến, trở thành thứ quả để thưởng thức và được chọn làm quà biếu mang đậm tình cảm, niềm tự hào về miền quê xứ nhãn. Và hành trình để trái vải quý đến được với tay người tiêu dùng được bắt đầu từ những bước chân thăm đồng, những cuộc trò chuyện mộc mạc, việc đặt tên của người cán bộ Nông nghiệp Nguyễn Văn Phóng, đến các kết luận khoa học và quyết định hành chính của UBND tỉnh nhà là một hành trình thật đáng trân trọng và tự hào.

Những giải pháp đồng bộ để vải trứng Hưng Yên vươn mình ra thị trường rộng lớn

Mấy năm gần đây, khách thập phương cũng như bạn bè quốc tế tìm đến chiêm ngưỡng và thưởng thức giống vải quý ở thôn Ba Đông ngày một nhiều hơn. Vải trứng được giá hơn gấp nhiều lần so với những năm trước đây. Để nói về những thăng trầm của trái vải thời gian đầu, ông Vì chia sẻ. Cây thường bị rơi chuột phá phách, lượng quả đậu ít, thị trường vẫn chưa biết đến loại quả quý hiếm này mặc dù gia đình có xuất đi Hà Nội ở những khách sạn 5 sao, 3 sao nhưng người mua vẫn chưa nhiều, giá cả lại không cao. Nhưng từ khi phát hiện ra giống vải quý này Sở Nông nghiệp của tỉnh đã phối hợp với các Sở ban nghành xây dựng một Đề án bảo tồn và phát triển nhãn vải nói chung, trong đó có vải trứng. Kịp thời khắc phục những nguyên nhân dẫn đến năng suất sản lượng thấp chủ yếu là do yếu tố thâm canh chăm sóc chưa đạt yêu cầu. Thứ nữa là do sâu bệnh phá hoại và cây trồng đã lâu năm không được cung cấp các yếu tố vi lượng đúng cách. Sau khi xác định được những yếu tố ảnh hưởng đến năng suất và sản lượng của giống vải quý này, nghành Nông nghiệp đã kết hợp với các nhà khoa học và những người có trình độ thâm canh trồng vải lâu năm tại địa phương áp dụng các biện pháp khoa học của Viện nghiên cứu rau quả. Kết quả đạt được thật đáng mừng. Đó là sản lượng thu hoạch hằng năm không ngừng tăng nhanh, chất lượng thơm ngon đặc biệt, màu sắc đẹp, thời gian bảo quản được lâu. Xin được trích lời của Tiến sĩ Nguyễn Văn Hưng – Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam. “Qua những kết quả nghiên cứu, có thể nói rằng giống vải trứng Hưng Yên có rất nhiểu những đặc tính quý. Đặc tính nổi trội nhất là kích thước quả vải có khối lượng trung bình từ 60 – 80 gram/ 1 quả. Cùi vải ráo, khô, ăn giòn, có vị ngọt thanh, sắc màu đỏ tươi, giữ được lâu hơn so với các giống vải khác khoảng 3 ngày ở ngoài”. Còn Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Lân Hùng – Chuyên gia Sinh học và Nông nghiệp đã phải thốt lên khi ông về thăm cây vải Tổ và thưởng thức trái ngọt đầu mùa. “Tôi năm nay hơn 70 tuổi rồi nhưng bây giờ mới được biết đến giống vải này. Hiếm có một quả vải nào bóc ra mà nó không có nước nhưng ăn vào cùi lại rất dầy, giòn, ngọt và rất ngon. Tôi chắc chắn ngon hơn vải Trung Quốc. Hưng Yên hoàn toàn có thế mạnh trong việc phát triển giống vải quý này”.

Đề án bảo tồn và phát triển giống vải trứng Hưng Yên đã được triển khai đồng bộ trên toàn tỉnh, đặc biệt tập trung tại hai huyện Phù Cừ và Ân Thi, nơi có diện tích trồng vải trứng lớn nhất và cũng là vùng đất khởi nguồn của giống vải quý này. Từ cây vải tổ ban đầu, giống vải trứng đã được nhân rộng ra nhiều xã khác với chất lượng giống đảm bảo. Nhằm khuyến khích người dân chuyển đổi sang trồng vải trứng, chính quyền các cấp đã hỗ trợ kinh phí mua giống (15.000 – 20.000 đồng/cây, tương đương khoảng 7 triệu đồng/héc ta tại huyện Phù Cừ), đồng thời phổ biến kỹ thuật trồng, chăm sóc, nâng cao trình độ thâm canh và hỗ trợ tìm đầu ra ổn định để người dân có thể bán được với giá tốt nhất. Bên cạnh đó, các hợp tác xã và doanh nghiệp được thành lập để liên kết, hỗ trợ người trồng về giống chuẩn, cung cấp mắt từ cây vải tổ, ghép vào các cây vải lai, để nhanh được thu hoạch và chất lượng lại cao. Các khâu chăm sóc, quảng bá và tiêu thụ sản phẩm trong và ngoài nước cũng được chú trọng hơn. Nhờ các chính sách đồng bộ và sự phối hợp hiệu quả giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân, diện tích vải trứng ngày càng mở rộng ở các xã, huyện, năng suất và giá trị kinh tế tăng cao. Điều này tạo động lực để người dân đầu tư sản xuất chuyên canh, qua đó thúc đẩy sự liên kết và hợp tác bền vững trong phát triển nông nghiệp địa phương.

Nhờ hội tụ đầy đủ các tiêu chí, tiêu chuẩn với chất lượng vượt trội so với nhiều giống vải khác, ngày 22 tháng 5 năm 2020, tại xã Phan Sào Nam, huyện Phù Cừ, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hưng Yên đã tổ chức Hội nghị công bố nhãn hiệu chứng nhận cho sản phẩm “vải trứng Hưng Yên” theo Giấy chứng nhận bảo hộ nhãn hiệu được cấp bởi Cục Sở hữu trí tuệ. Việc đăng ký thành công nhãn hiệu này không chỉ góp phần khẳng định giá trị và danh tiếng của đặc sản địa phương mà còn mở ra cơ hội liên kết sản xuất – kinh doanh chặt chẽ, hướng tới mục tiêu xây dựng và bảo vệ thương hiệu nông sản của vùng đất Phố Hiến. Tại Lễ công bố, UBND tỉnh Hưng Yên đã giao nhiệm vụ cho Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đảm bảo công tác bảo tồn giống vải trứng, duy trì chất lượng ổn định và phát triển bền vững. Đồng thời, Sở Khoa học và Công nghệ cũng cam kết tạo điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp, hợp tác xã và hộ nông dân khai thác, sử dụng hiệu quả nhãn hiệu chứng nhận đã được cấp. Song song với đó, Sở Công Thương đóng vai trò kết nối cung – cầu, mở rộng hệ thống phân phối, tiêu thụ sản phẩm theo hướng chuyên nghiệp, chặt chẽ và hiệu quả trên thị trường nội địa, tiến tới xuất khẩu với số lượng lớn sang thị trường châu Á, châu Âu trong những năm tới.

Đến nay, đã bước sang năm thứ 6, “vải trứng Hưng Yên” được Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận bảo hộ nhãn hiệu độc quyền – một dấu mốc quan trọng khẳng định thương hiệu trên thị trường rộng lớn. Cứ vào mùa vải chín, không ít thực khách khó tính đã tìm về tận nhà vườn để thưởng thức hương vị đặc trưng của loại vải quý, và chọn làm món quà biếu sang trọng mà thấm đượm tình quê. Đơn đặt hàng ở các nơi cũng ngày một nhiều hơn. Trong đó có cả thị trường khó tính như Nhật Bản, đòi hỏi kiểm nghiệm nghiêm ngặt về chất lượng sản phẩm theo tiêu chuẩn VietGAP. Người trồng vải không phải mang đi đâu xa, các doanh nghiệp và thương lái về tận vườn để thu mua. Vì thế, giá vải tại gốc dao động từ 120.000 – 180.000 đồng/ 1kg, tùy theo từng size quả, thậm chí lên đến 220.000 đồng/ 1kg tại Hội chợ trái cây đặc sản. Riêng năm nay (2025), vải được mùa, giá có giảm hơn nhưng cũng không dưới 100.000 đồng/1kg loại 1, giúp cho người dân có lợi nhuận sau khi trừ hết các chi phí. Nhờ việc đầu tư cho việc trồng vải trứng theo công nghệ mới, nhiều hộ gia đình đã đi lên rõ rệt về kinh tế. Có thể kể đến các vườn ghép vải trứng trên gốc vải lai như gia đình ông Nguyễn Đình Kiểm (xã Phan Sào Nam, huyện Phù Cừ) đang cho thu hoạch ổn định, đem về hơn 100 triệu đồng mỗi vụ. Tương tự, HTX Minh Tiến mở rộng hơn 2 ha trồng vải, dự kiến thu khoảng 10 tấn quả, tạo đà để tiếp tục nhân rộng mô hình ra quy mô 20 ha. Huyện Phù Cừ hiện có khoảng 110 ha vải trứng, mang lại sản lượng khoảng 50 tấn quả/năm, đồng nghĩa với lợi nhuận gấp nhiều lần so với vải lai thường. (Theo danviet.vn). Có thể nói, vải trứng giờ đã trở thành cây chủ lực, không chỉ mang lại giá trị kinh tế cho người trồng mà còn làm cho bộ mặt của vùng trồng vải không ngừng đổi thay.

Với sự đầu tư và áp dụng nghiêm ngặt của các nhà vườn theo phương pháp khoa học, sản lượng vải trứng ngày một tăng, hương vị, màu sắc, mẫu mã ngày càng thu hút và chinh phục được thị trường nội địa lẫn xuất khẩu. Nhiều ý kiến phản hồi về vải trứng F1, trong đó có khách hàng đã tâm sự. “Năm nào tôi cũng đặt mua vải trứng ở Phù Cừ để gửi vào Nam và Hà Nội tặng bạn. Tôi đều phải đặt trước chứ không phải đến là có ngay. Ăn vải ở đây, cái vị ngọt của nó rất đặc biệt, hấp dẫn, chất lượng thơm ngon, đáng đồng tiền bỏ ra”.

Vải trứng Hưng Yên, một đặc ân mà thiên nhiên ban tặng cho vùng đất nơi đây đã trở thành niềm tự hào của mỗi người dân xứ nhãn. Đó không chỉ là những tinh túy của đất trời mà còn in đậm dấu ấn của biết bao con người với đôi tay cần mẫn, khéo léo; sự tâm huyết trong việc bảo tồn, gìn giữ và nhân rộng giống vải quý hiếm này để nhiều khách hàng trong và ngoài nước biết đến.

Hà Nội, tháng 6 năm 2025

Phạm Thị Hường