Năm nào cũng vậy, sau khi những cơn mưa lũ vừa đi qua, cái rét mùa đông vừa ập đến là các dòng họ ở quê chuẩn bị cho chạp họ. Ở mỗi dòng họ có ngày ấn định khác nhau nhưng tựu chung lại đây là ngày để con cháu cùng hướng về ông bà tổ tiên, sửa soạn lại mồ mả trước khi chuẩn bị chào đón năm mới, đón Tết cổ truyền của dân tộc.

Chạp họ như tên gọi thường diễn ra vào tháng Chạp, mỗi năm một lần. Tùy theo mỗi dòng họ, thời điểm diễn ra chạp họ khác nhau. Như ở dòng họ tôi, các cụ từ xa xưa đã chọn thời điểm gần ngày ông Công ông Táo hằng năm.

Trước ngày chạp họ diễn ra nửa tháng, các bậc cao niên trong họ đã liên lạc với nhau đến nhà của trưởng họ để bàn bạc, thống  nhất, lên kế hoạch cho ngày quan trọng nhất trong năm. Từ chỗ kê lại tiền quỹ trong đợt chạp họ năm trước, từ đó tính toán số tiền mà mỗi hộ gia đình sẽ nộp trong lần chạp họ này, phân công công việc cho mỗi gia đình, cho cánh đàn ông, thanh niên và chị em phụ nữ trong họ.

Ngày quan trọng nhất là 3 ngày cuối cùng sẽ diễn ra chạp họ. Ông trưởng họ sẽ gọi điện nhắc nhở con cháu trong họ ở xa thêm lần nữa để nhớ ngày về. Cận ngày, các thành viên là đàn ông sẽ đến nơi có người trong họ đang yên nghỉ để phát bụi rậm, dọn cỏ xung quanh, sơn sửa các phần mộ.

Ngày nay, đa phần mồ mả được xây kiên cố, vững chắc, đẹp, việc dọn dẹp vì thế có phần nhẹ nhàng hơn. Thế nhưng, nhiều người trẻ dù công việc bận rộn đến mấy cũng xin phép nghỉ để cùng các bậc cha chú quán xuyến mồ mả, dù chỉ đến để biết ông, biết bà; nghe, tìm hiểu về tiểu sử, danh tính hoặc công lao, đóng góp của những người đã khuất.

Dọn dẹp mồ mả được xem là phần việc quan trọng nhất của chạp họ. Bởi “sống sao chết vậy”, “sống cái nhà, thác cái mồ”, người trong họ quan niệm, trước khi con cháu đón Tết, ngôi nhà của những người đã khuất cũng cần được tươm tất, thể hiện sự kính trọng, biết ơn với tổ tiên, ông bà trong dòng họ.

Sau khi sửa sang mồ mả, con cháu sẽ thành kính thắp nén nhang lên mộ, mong được tổ tiên phù hộ học hành đến nơi, đến chốn, làm ăn khấm khá, rạng rỡ công danh.

Ngày chính thức diễn ra chạp họ, các gia đình tề tựu rất sớm ở nhà trưởng họ. Các thành viên được phân công nấu những món ngon nhất và dĩ nhiên không thể thiếu những món ăn truyền thống ở làng quê từ trước đến nay để dâng lên ông bà.

Trên ngôi nhà thờ, các cụ cao niên sửa soạn bàn thờ gia tiên. Mọi việc xong xuôi, đại diện những gia đình trong dòng họ thắp nén nhang tâm kính cẩn tạ ơn ông bà, tổ tiên, rồi mời các cụ về thụ hưởng lễ vật của con cháu.

Gần kết thúc buổi chạp họ, ông trưởng họ cùng bộ phận“thư ký” công khai các khoản thu, chi của họ, thông báo rành mạch về những việc đã làm và rút kinh nghiệm những việc chưa làm được trong năm, cùng nhau đóng quỹ khuyến học, quỹ chung. Tiếp đến, nêu lên những dự định, quyết tâm sẽ thực hiện trong năm mới vì sự phồn vinh của dòng họ.

Chí Tuệ