Hiệp Hòa nằm trong vùng văn hóa Kinh Bắc xưa, con người đã đến cư trú ở Hiệp Hòa từ rất sớm. Việc khai quật khu di chỉ khảo cổ học Đông Lâm, xã Hương Lâm (khu di chỉ ven sông Cầu) năm 1968 tìm thấy các hiện vật bằng đá, gốm, đồng, sắt có niên đại cách ngày nay từ 2900 đến 3400; tiếp đến năm 1975, tại Gò Mụ xã Bắc Lý đã khai quật được trống đồng (cách khu di chỉ Đông Lâm khoảng 1km) lấy tên là trống đồng Bắc Lý; năm 1998 trên sông Cầu, thuộc địa bàn thôn Xuân Giang xã Mai Trung lại tiếp tục khai quật được trống đồng, lấy tên là trống đồng Xuân Giang… đã chứng tỏ Hiệp Hòa là nơi tụ cư sớm của loài người. Trải qua hàng ngàn năm lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước, các thế hệ người Hiệp Hòa đã tạo nên những giá trị văn hóa truyền thống quý báu đó là truyền thống đoàn kết, nhân ái, yêu nước, cần cù, sáng tạo, hiếu học và truyền thống văn hóa.

Tiết mục văn nghệ Khai hội Bánh chưng Vân.

Với ưu thế về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên và nhân tố con người, trong quá trình dựng nước và giữ nước, người Hiệp Hòa luôn đoàn kết xây dựng cuộc sống và chống thù trong, giặc ngoài. Tiêu biểu dưới thời Bắc thuộc và phong kiến, nhân dân Hiệp Hòa đã tham gia cuộc Khởi nghĩa Hai Bà Trưng chống quân xâm lược Đông Hán; cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tống; cuộc khởi nghĩa Yên Thế chống Pháp. Đặc biệt, tiếp nối truyền thống yêu nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân Hiệp Hòa đoàn kết đi theo Đảng làm cách mạng, trở thành ATKII của Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, là huyện khởi nghĩa giành chính quyền cấp xã sớm nhất trong cả nước vào ngày 12/3/1945 và khởi nghĩa giành chính quyền cấp huyện sớm nhất trên địa bàn hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang vào ngày 01/6/1945.

Sau Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa ra đời, đất nước ta đứng trước những khó khăn thử thách vô cùng nặng nề, giặc đói, giặc dốt và đặc biệt thực dân Pháp dã tâm quay trở lại xâm lược nước ta một lần nữa, tình thế đất nước lúc này “Ngàn cân treo sợi tóc”. Trước tình hình đó, Nhân dân Hiệp Hòa tiếp tục một lòng đi theo Đảng, thực hiện lời kêu gọi “Kháng chiến kiến quốc” của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Hiệp Hòa tiến hành chia ruộng đất cho nhân dân sản xuất để ổn định cuộc sống, đồng thời chi viện cho tiền tuyến; mở các lớp bình dân học vụ đẩy lùi giặc dốt (kết quả đến cuối năm 1946 gần một vạn người Hiệp Hòa thoát nạn mù chữ); tích cực tham gia các cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, bắn rơi máy bay Mỹ; bắt sống giặc lái Mỹ; vinh dự được đón Bác về thăm vào mùa Xuân năm 1955.

Do có những thành tích đặc biệt xuất sắc trong cuộc vận động cách mạng tháng Tám năm 1945 và trong 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và Đế quốc Mỹ, 04 xã của huyện Hiệp Hòa gồm: Hoàng Vân, Hoàng An, Xuân Cẩm, Hòa Sơn được phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND; huyện có 2 Anh hùng Lao động; 2 Anh hùng LLVTND; năm 1999, huyện Hiệp Hòa được phong tặng danh hiệu cao quý Anh hùng LLVTND.

Cán bộ, đảng viên, học sinh trong huyện nghe giới thiệu về di tích Nội Đống Mú – nơi thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của huyện Hiệp Hòa.

Phát huy truyền thống lịch sử, văn hiến và cách mạng, ngày nay trong thời kỳ đổi mới, với sự đoàn kết, nỗ lực, quyết tâm cao của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân, Huyện đã đạt được thành tựu hết sức to lớn trên tất cả các lĩnh vực, làm thay đổi diện mạo của huyện: Là huyện đạt chuẩn NTM; được Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam tặng Huân chương Lao động hạng Nhất, Đô thị Hiệp Hòa đạt chuẩn đô thị loại IV và huyện đang chuẩn bị mọi điều kiện để sớm trở thành thị xã của tỉnh Bắc Giang trong năm 2027.

Thừa ủy quyền của Chủ tịch nước, đồng chí Nguyễn Hòa Bình, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư T.Ư Đảng, Chánh án Tòa án nhân dân Tối cao trao Huân chương Lao động hạng Nhất cho Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Hiệp Hòa.

Bên cạnh truyền thống đoàn kết, yêu nước, cách mạng, truyền thống hiếu học, Khoa bảng cũng là truyền thống tiêu biểu của người Hiệp Hòa.

Phong trào học tập, thi cử để kén chọn nhân tài giúp nước luôn được người Hiệp Hòa chú trọng. Dưới thời phong kiến, trải qua 11 khoa thi, Hiệp Hòa có 18 vị tiến sĩ, chiếm 1/3 tổng số 63 tiến sĩ của toàn tỉnh Bắc Giang. Vị tiến sĩ đầu tiên và cuối cùng của huyện đều là người thôn Trâu Lỗ, xã Mai Đình (trong đó Đoàn Xuân Lôi là tiến sĩ đầu tiên của huyện tại khoa thi năm Giáp Tý 1384 do nhà Trần tổ chức và Nguyễn Đình Tuân là tiến sĩ cuối cùng của tỉnh Bắc Giang tại khoa thi năm Tân Sửu 1901 do triều Nguyễn tổ chức). 19 tiến sĩ của huyện đã có nhiều đóng góp cho quê hương, đất nước, tiêu biểu trong số đó tiến sĩ Đoàn Xuân Lôi đã thẳng thắn vạch tội Hồ Quý Ly cướp ngôi nhà Trần; tiến sĩ Trịnh Ngô Dụng, xã Hoàng Vân đỗ tiến sĩ tại khoa thi năm Tân Sửu 1721 do nhà Lê tổ chức. Ông là người tài năng, chính trực, thương dân, có công lao to lớn trong việc dẹp loạn an dân, cứu làng Chèo, xã Thái Sơn thoát khỏi nạn tàn sát, hủy diệt, được chúa Trịnh ban cho họ Trịnh (họ chúa), nên chuyển họ tên từ Ngô Dụng thành Trịnh Ngô Dụng; tiến sĩ Nguyễn Đình Tuân là người có cốt cách cao quý, quân tử, dám chống lại quan Tổng đốc, có công thành lập xã Tân Cương tỉnh Thái Nguyên, có công đem cây chè từ Phú Thọ về trồng ở Tân Cương, ông là ông tổ nghề chè và là thành hoàng làng Tân Cương.

Với truyền thống hiếu học, Hiệp Hòa đã có những làng, những dòng họ hiếu học tiêu biểu như: Làng Cẩm Xuyên, làng Trâu Lỗ, làng Ngọ Xá; có dòng họ Ngô, La, Ngọ, Nguyễn Xuân…minh chứng cho truyền thống hiếu hoc, khoa bảng, trên địa bàn huyện có lăng đá của các tiến sĩ, tiêu biểu như: Tiến sĩ Trịnh Ngô Dụng, Nguyễn Đình Tuân…

Phát huy truyền thống hiếu học, những năm qua phong trào giáo dục của Hiệp Hòa phát triển mạnh mẽ, thành tích giáo dục của huyện luôn đứng vị trí tốp đầu của tỉnh. Từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay huyện có gần 200 tiến sĩ, trong đó nhiều người con của quê hương Hiệp Hòa đã đảm nhận nhiều cương vị quan trọng của tỉnh, của Trung ương.

Vùng đất cổ Hiệp Hòa không chỉ mang trong mình truyền thống lịch sử, đoàn kết, nhân ái, yêu nước, hiếu học mà còn mang trong mình truyền thống văn hóa phong phú. Đó là di sản văn hóa vật thể và di sản phi vật thể.

Hiệp Hòa là một trong những huyện có số lượng di tích lớn của tỉnh Bắc Giang với 687 di tích các loại, có niên đại từ thời Hùng Vương thứ VI đến thời Nguyễn thế kỷ XIX, được phân bố rải rác tại các xã, thị trấn, trong đó tập trung nhiều ở xã Hương Lâm, Xuân Cẩm, Hoàng Vân, Mai Đình, Đông Lỗ, Thái Sơn, Hòa Sơn. Đến nay, huyện có 131 di tích được xếp hạng ở các cấp.

Đình Vân Xuyên là nơi phát động giành chính quyền huyện Hiệp Hòa.

Liên quan đến phong trào cách mạng thời kỳ tiền khởi nghĩa, trên địa bàn huyện có 8 điểm di tích Quốc gia đặc biệt ATKII, đó là các công trình kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng cổ được xây dựng từ thời Lê Trung Hưng đến thời Nguyễn cùng các địa điểm là các gia đình, nơi ghi dấu sự kiện lịch sử quan trọng của Đảng đồng thời là nơi nuôi giấu, bảo vệ an toàn cho cán bộ cấp cao của Đảng từ năm 1938 đến năm 1945 như: Đồng chí Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt, Hoàng Văn Thái, Lê Thanh Nghị, Lê Hoàng, Hà Thị Quế, Nguyễn Trọng Tỉnh… về Hiệp Hòa tuyên truyền, gây dựng phong trào cách mạng, tổ chức các lớp tập huấn được nhân dân che chở, bảo vệ an toàn, góp phần đưa cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công.

Trong số 13 di tích Quốc gia tiêu biểu phải kể đến hệ thống lăng đá thời Lê Trung Hưng được bảo tồn tương đối nguyên vẹn và có giá trị lịch sử, nghệ thuật cao (như lăng Dinh Hương, lăng họ Ngọ, lăng Bầu); đình Lỗ Hạnh, xã Đông Lỗ được khởi dựng vào năm 1576, là ngôi đình có niên đại sớm nhất cả nước và được mệnh danh “Đệ nhất Kinh Bắc”, đình là minh chứng cho nghệ thuật chạm khắc gỗ đạt đến đỉnh cao và là nơi nuôi dưỡng nghệ thuật hát Ca trù có ở Hiệp Hòa từ thế kỷ thứ XVI; quần thể di tích danh thắng Y Sơn gắn với huyền tích, sự tích về Đức Thánh Hùng Linh Công, nơi tổ chức lễ hội truyền thống Y Sơn…

Trong số 110 di tích được xếp hạng cấp tỉnh tiêu biểu phải kể đến di tích lịch sử- văn hóa như: Đình Đông Lâm- nơi thờ nữ tướng Diên Nương tham gia cuộc Khởi nghĩa Hai Bà Trưng chống quân xâm lược Đông Hán; Nghè Ngũ Giáp, Chùa An Lạc là các di tích liên quan đến Chiến thắng quân xâm Lược Tống trên sông Như Nguyệt 1077 thuộc xã Mai Đình huyện Hiệp Hòa, di tích kiến trúc nghệ thuật chùa Chèo, xã Thái Sơn…

Với ưu thế về vị trí địa lý, Hiệp Hòa là nơi tiếp thu, truyền lưu nhiều di sản văn hóa phi vật thể. Đó là sự du nhập của phật giáo, nho giáo, thiên chúa giáo, các loại hình nghệ thuật truyền thống có ở Hiệp Hòa từ rất sớm, được trình diễn ở không gian văn hóa đình, chùa, đền, nghè trên địa bàn huyện như: Hát Chèo, Ca trù, dân ca Quan họ, hát Văn, hát Chầu văn… trong đó Ca trù có ở xã Đông Lỗ; Chèo phát triển mạnh ở các xã Hương Lâm, Châu Minh, Danh Thắng, Ngọc Sơn; dân ca Quan họ phát triển mạnh ở các xã Xuân Cẩm, thị trấn Thắng, thị trấn Bắc Lý. Cùng với nghệ thuật truyền thống, văn hóa ẩm thực, lễ hội truyền thống của huyện cũng có đặc trưng riêng và vô cùng đặc sắc như: Bánh chưng Vân, Nham trám, gỏi cá mè sông Cầu, kẹo lạc, chè lam…. Lễ hội truyền thống Y Sơn, Bơi Chải, Tung Hoa, thần tri Nông…trong đó lễ hội Y Sơn được Bộ Văn hóa Thể Thao và Du lịch công nhận di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia và là Lễ hội có quy mô cấp huyện của Hiệp Hòa.

Lễ hội Y Sơn.

Lễ hội bơi chải làng Tiếu Mai, xã Mai Đình.

Bên cạnh các truyền thống tiêu biểu trên, Hiệp Hòa còn có truyền thống hiếu nghĩa, tôn sư trọng đạo và nhiều phong tục tập quán tốt đẹp khác trong đời sống xã hội như: Tang ma, cưới hỏi, thờ cúng tổ tiên, tục kết chạ giữa các làng… các truyền thống, phong tục này bồi đắp cho truyền thống đoàn kết, nhân ái, yêu nước, hiếu học và văn hóa của Hiệp Hòa.

Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, đặc biệt là văn hóa truyền thống trên địa bàn huyện Hiệp Hòa trong bối cảnh hiện nay chính là bảo vệ những tài sản vật chất và tinh thần vô cùng quý báu của mỗi cộng đồng, quốc gia. Trách nhiệm này luôn được Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Hiệp Hòa quan tâm thực hiện. Thời gian qua, Huyện ủy, UBND huyện đã ban hành nhiều Kế hoạch, Đề án và đầu tư nguồn lực để thực hiện việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa như: Biên soạn cuốn sách các vị tiến sĩ huyện Hiệp Hòa từ thời phong kiến đến nay; tổ chức cuộc thi giới thiệu du lịch Hiệp Hòa, cuộc thi sáng tác ca khúc về Hiệp Hòa, cuộc thi sáng tác mẫu biểu trưng (logo) về Hiệp Hòa, cuộc thi ảnh nghệ thuật về Hiệp Hòa; tổ chức ngày hội “về Hiệp Hòa – thăm ATKII, trẩy hội bánh chưng Vân”…. Kiểm kê di sản; tu bổ, tôn tạo, phục hồi di tích, xếp hạng, nâng hạng di tích, lễ hội truyền thống; mở các lớp truyền dạy hát Ca trù, Quan họ, Chèo; triển khai xây dựng các làng Quan họ; khôi phục hoạt động, hỗ trợ các CLB Chèo…đưa hoạt động trình diễn hát Ca trù, Quan họ, Chèo phục vụ nhiệm vụ chính trị và từng bước phục vụ khách du lịch. Bằng những việc làm cụ thể, thiết thực, đến nay, các loại hình nghệ thuật truyền thống trên địa bàn huyện dần được hồi sinh và tiếp tục khẳng định vị thế trong đời sống đương đại và tương lai. Năm 2019, câu lạc bộ Ca trù xã Đông Lỗ được UBND tỉnh Bắc Giang tặng Bằng khen; nhiều năm liền huyện Hiệp Hòa tham dự Liên hoan hát Quan họ, Liên hoan hát Chèo tỉnh Bắc Giang đạt giải A.

Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của Hiệp Hòa trong bối cảnh hiện nay vẫn gặp một số khó khăn nhất định như: Do quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa, hội nhập quốc tế dẫn tới sự phát triển của các khu, cụm công nghiệp, cơ sở sản xuất công nghiệp đang dần thay đổi diện mạo của vùng quê; sự mai một của một số nghề thủ công truyền thống; các nghệ nhân truyền dạy các loại hình nghệ thuật truyền thống cao tuổi không còn khả năng truyền dạy; chính sách ưu đãi, hỗ trợ cho các nghệ nhân còn chưa đủ mạnh; lớp trẻ tập trung phần lớn thời gian học kiến thức, môn nghệ thuật yêu thích chỉ thực hành lúc rảnh rỗi hoặc khi tham gia các hoạt động văn hóa- văn nghệ của nhà trường; sự thay đổi về lối sống, tâm lý của người dân hướng về cuộc sống hiện đại, xu thế du nhập văn hóa phương Tây; một số bạn trẻ mải làm kinh tế, có xu hướng ít quan tâm đến các hoạt động văn hóa truyền thống…nhưng vượt lên trên hết, phải khẳng định văn hóa truyền thống của huyện Hiệp Hòa vẫn được bảo tồn và phát huy giá trị trong bối cảnh hiện nay như đã trình bày ở trên.

Hiệp Hòa hôm nay.

Việc tìm hiểu giá trị văn hóa truyền thống, phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện nay là dịp để chúng ta nhìn lại di sản, qua đây một lần nữa khẳng định Hiệp Hòa là vùng đất cổ, có truyền thống lịch sử- văn hóa từ lâu đời. Xuyên suốt chiều dài lịch sử, truyền thống quý báu, tốt đẹp của huyện tiếp tục được các thế hệ người Hiệp Hòa bảo tồn và phát huy tới ngày nay và mãi mãi mai sau. Đó là nét đẹp văn hóa của người Hiệp Hòa, trong nét đẹp chung của văn hóa con người Bắc Giang.  

Để bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống trên vùng đất Hiệp Hòa trong bối cảnh hiện nay, chúng ta cần quan tâm những vấn đề sau:

Một là, huy động nguồn lực, phát huy sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị trong việc tiếp tục có giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa hiệu quả hơn nữa, phục vụ nhiệm vụ xây dựng và phát triển văn hóa, con người Bắc Giang thời kỳ mới.

Hai là, quan tâm chất lượng, số lượng cán bộ làm công tác văn hóa đảm bảo tâm huyết, nhiệt tình, trách nhiệm, có chuyên môn, có tầm nhìn và vì cộng đồng.

Ba là, bảo vệ giá trị của di sản luôn đi đôi với phát huy giá trị của di sản, cũng như truyền thống đi đôi với hiện đại, truyền thống mang hơi thở của thời đại nhưng vẫn giữ được tính nguyên gốc, toàn vẹn của di sản; việc phát huy giá trị của di sản được thực hiện thường xuyên, sáng tạo và thu hút, khuyến khích các tổ chức, hiệp hội, doanh nghiệp, nghệ sĩ và cả cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ tham gia thực hành di sản để văn hóa truyền thống có sức sống trong xã hội đương đại và tương lai.

Bốn là, cần tích hợp các giá trị văn hóa truyền thống vào chương trình giáo dục ở các cấp học,  đặc biệt là truyền thống đoàn kết, nhân ái, hiếu học, yêu lao động; đồng thời tổ chức các hoạt động ngoại khóa, giao lưu, tìm hiểu văn hóa để người dân, nhất là thế hệ trẻ, hiểu và tự hào về bản sắc văn hóa các huyện trong tỉnh Bắc Giang, tự hào là người Bắc Giang, từ đó ra sức học tập, tu dưỡng, rèn luyện bản thân xây dựng quê hương, đất nước.

Năm là, cùng với phát triển kinh tế – xã hội, giữ vững quốc phòng, an ninh, bảo đảm tốt vấn đề an sinh xã hội, cần đặc biệt quan tâm, chú trọng nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đẩy mạnh phát triển du lịch văn hóa, du lịch làng nghề…

Sáu là, xây dựng môi trường văn hóa làng xã, gia đình, dòng họ, nhà trường, cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp … làm nền tảng giao lưu, tiếp nhận giá trị văn hóa, chuẩn mực con người Bắc Giang thời kỳ mới. Đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức, trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân về việc xây dựng môi trường văn  hóa, chuẩn mực con người Bắc Giang thời kỳ mới.

Nguyễn Ngọc Phương- Trưởng Phòng Văn hóa- Thông tin huyện